Via de mail werden wij getipt op onderstaande publicatie op de website van Camras.nl geschreven door de historicus Ger Geertsma. Het betreft een onderzoek waar de Würzburg Riese gebleven is die ooit in Kootwijk stond en voor de Nederlandse Astronomie zo’n belangrijke rol gespeeld heeft.
Het antwoord is, het is de Würzburg die het museum in bezit heeft. Een mooie geschiedschrijving van onze gerestaureerde schotel die we hopelijk op een dag kunnen opstellen rond het museum.
Samenvatting
De Würzburg Riese radiotelescoop waarmee Leidse astronomen onder leiding van prof. dr. J.H. Oort begin jaren vijftig in Radio Kootwijk voor het eerst de spiraalarmen in onze Melkweg in kaart brachten is teruggevonden. Lange tijd was deze van oorsprong Duitse radarantenne verloren gewaand. Uit speurwerk blijkt dat deze ook wel zogenoemde Kootwijk HI Würzburg geruime tijd op Volkssterrenwacht Simon Stevin te Hoeven heeft gestaan en nu door Museum Deelen gerestaureerd wordt naar de oorspronkelijk militaire radarfunctie.
Historie
Het is bijna tachtig jaar geleden dat de Utrechtse sterrenkundestudent Henk van de Hulst aangespoord door de Leidse astronoom prof. Jan Oort heeft berekend dat waterstofatomen hele zwakke radiogolven uitzenden op een golflengte van 21 centimeter. Na de Tweede Wereldoorlog krijgen de Leidse astronomen en technici de beschikking over een van de Würzburg Riese radarantennes afkomstig uit de Atlantikwall die de PTT bij radiozendstation Radio Kootwijk heeft opgesteld voor diverse onderzoeken. Onder leiding van radio-ingenieur Lex Muller bouwen zij deze om tot radiotelescoop. Op 25 maart 1951 slaagden in Harvard de Amerikaanse onderzoekers Harold Ewen en Edward Purcell er in de 21 centimeter waterstof spectraallijn voor het eerst waar te nemen. De Nederlandse astronomen en technici die hetzelfde probeerden met de Würzburg in Radio Kootwijk slaagden daar op 11 mei 1951 ook in. Daarna begon in Nederland het systematisch onderzoek naar de structuur van de Melkweg en werd een eerste plattegrond met de spiraalarmen van onze Melkweg gemaakt (bron 1). Dat astronomisch succes verschaft de Nederlandse astronomie veel internationale erkenning en legt de basis om in Dwingeloo de 25 meter grote radiotelescoop te bouwen voor meer gedetailleerd onderzoek van de Melkweg.
Maarten Schmidt (l) and Gart Westerhout (r) observing the Galaxy with the Kootwijk HI Würzburg radio telescope.
Galaxy map in Westerhout’s article in B.A.N. Vol. 13 No. 475 (1957).
Kwijt
De tot radiotelescoop omgebouwde Kootwijk HI Würzburg heeft daarna nog wat omzwervingen gemaakt en is als historisch wetenschappelijk instrument in de vergetelheid geraakt. Navraag en onderzoek in de laatste twintig jaar heeft weinig opgeleverd en men is ervan overtuigd geraakt dat deze Würzburg schotel verloren was gegaan en tot schroot verwerkt (bronnen 2 en 3). En daarmee zou dit icoon van de Nederlandse radioastronomie als fysiek monument definitief verloren zijn geraakt. Op de oorspronkelijke plaats in Radio Kootwijk is alleen nog een informatiebord als herinnering geplaatst (bronnen 4 en 5).
Teruggevonden
Er is veel fotomateriaal beschikbaar van Würzburg antennes die bij het PTT zendstation in Radio Kootwijk hebben gestaan en later naar het NERA ontvangststation van PTT in Nederhorst den Berg zijn verplaatst. Uit dat materiaal en uit fysieke inspectie van allerlei details heeft Ger Geertsma, een enthousiast Würzburg onderzoeker, nu aangetoond dat de Kootwijk HI Würzburg nog bestaat. Hij heeft het bewijs kunnen leveren dat de Würzburg schotelantenne die geruime tijd op de Volkssterrenwacht Simon Stevin in Hoeven heeft gestaan en afkomstig was van NERA, de oorspronkelijk tot radiotelescoop omgebouwde Würzburg is waarmee de Nederlandse astronomen in Radio Kootwijk onze Melkweg voor het eerst in kaart hebben gebracht.
Een foto van de schotel in de Kootwijk periode met duidelijk twee voorbeelden van details die Geertsma als bewijs aandraagt: de twee verstevigingsribben boven en de vier (!) gaten rondom de antennevoet. (Foto: A. Hin, ASTRON archief)
Als voorbeeld van de vele details die Geertsma het bewijs opleverde hier twee details te zien in de foto van de Kootwijk HI Würzburg.
1. De twee verstevigingsribben midden boven achter het gaas. Die ribben komen vaker voor, maar niet op de andere schotels die bij NERA hebben gestaan.
2. De gaten rond de voet van de antennebevestiging. Ook de twee horizontale gaten komen vaker voor. Echter, deze zijn niet terug gevonden bij andere schotels in Nederland. De twee verticale gaten (iets uit het midden) zijn handmatig toegevoegd en uniek. Dit detail is links onder extra uitgelicht.
Deze details zijn ook te zien in de foto van de Würzburg zoals die later in Hoeven stond.
De Würzburg in gebruik als schotelantenne voor radioastronomische waarnemingen. Hier in de gloriedagen op sterrenwacht Simon Stevin te Hoeven. Deze Würzburg kwam in het najaar van 1972 van de PTT afdeling NERA te Nederhorst den Berg. (Foto T. Vermeesch, 1976)
Toen Geertsma eenmaal door had dat er slechts drie radiotelescopen in Radio Kootwijk hebben gestaan, samengesteld uit onderdelen van Würzburg Riesen aan de Nederlandse kust en uit zelfgemaakte onderdelen, die alle naar NERA zijn gegaan, kon hij de drie exemplaren makkelijk uit elkaar houden.
– NERA-West
Deze Würzburg staat nu bij Museum Vliegbasis Deelen, heeft daarvoor in Hoeven gestaan en is de oorspronkelijke Kootwijk HI Würzburg.
Deze Würzburg heeft een vroeg type onderstel, een WOII-cabine die in Hoeven vervangen is door een nieuwe cabine in dezelfde stijl, heeft een originele 7,5 meter schotel van aluminium met vier gaten rondom de antennevoet en twee extra ribben.
En zoals eerder vermeld:
– De twee horizontale gaten zijn op zich niet bijzonder omdat veel Würzburg Riesen deze hebben. Echter, deze zijn niet terug gevonden bij andere schotels in Nederland. De twee verticale gaten (iets uit het midden) zijn handmatig toegevoegd en uniek.
– De twee extra ribben zijn ook niet bijzonder omdat deze vaker voorkomen, maar niet op de andere schotels die bij NERA hebben gestaan. Deze ribben zijn bedoeld voor de IFF antennes (IFF = Identification Friend or Foe). Dat zijn extra VHF antennes om – in de oorspronkelijke militaire functie – contact te kunnen houden met de eigen jachttoestellen om deze te kunnen onderscheiden van vijandige toestellen.– NERA-Midden
Deze Würzburg staat nu bij het Planetron in Dwingeloo.
Deze Würzburg heeft een laat type onderstel, een door PTT gemaakte cabine en een door PTT gemaakte 10 meter schotel van stalen buizen en gaas.– NERA-Oost
Deze Würzburg staat nu in het Oorlogsmuseum Overloon.
Deze Würzburg heeft een vroeg type onderstel, een door PTT gemaakte cabine, een originele 7,5 meter schotel van aluminium zonder gaten rondom de antennevoet en zonder twee extra ribben.Restauratie
Na verandering van Volkssterrenwacht Simon Stevin in Sterrenwacht Quasar en opheffing ervan in 2007 is de Würzburg uit Hoeven naar Museum Vliegbasis Deelen gegaan voor restauratie naar de oorspronkelijke militaire functie van een Würzburg radarantenne (type FuMG65) zoals deze in de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt. Na de restauratie zal de Würzburg radarantenne in dat museum worden opgesteld (bron 6) en blijft dit icoon van de Nederlandse radioastronomie behouden.
Bronnen
(1) Westerhout, G. (1957). The distribution of atomic hydrogen in the outer parts of the Galactic System (plate B). Bulletin of the Astronomical Institutes of the Netherlands, 13 (475), 201-246. https://articles.adsabs.harvard.edu/full/seri/BAN../0013//0000201.000.html.
(2) Woerden, H. van & Strom, R.G. (2006). The Beginnings of Radio Astronomy in the Netherlands. Journal of Astronomical History and Heritage, 9 (1), 3-20. https://articles.adsabs.harvard.edu//full/2006JAHH….9….3V/0000003.000.html.
(3) Beekman, G. (1999, april). Vijftig jaar Nederlandse radiosterrenkunde: Een verjaardag zonder jarige. Zenit, 26, 154-157. https://www.camras.nl/wp-content/uploads/2021/02/Een-verjaardag-zonder-jarige-Uit-Zenit.pdf.
(4) NOS Nieuws.(2011, 11 mei). Monument voor Radio Kootwijk onthuld. https://nos.nl/artikel/239671-monument-voor-radio-kootwijk-onthuld.
(5) Hartsuijker, A. & Roos, M. (2021). Met de 21 cm-waterstoflijn van Kootwijk naar Dwingeloo. https://www.camras.nl/blog/2021/met-de-21-cm-waterstoflijn-van-kootwijk-naar-dwingeloo/.
(6) Museum Deelen. Würzburg Riese. https://museumdeelen.nl/radar-wurzburg-riese/.
